هورمون زنانه پروژسترون و نگاهی جامع به پرسش‌های مرتبط با آن
پروژسترون چیست؟
اگر استروژن هورمون جنسی ابرقهرمانه‌ای در زنان است، بنابراین پروژسترون یک نشانه قابل اعتماد و وابسته به آن است. پروژسترون بسیاری از کارکردهای مهم را در بدن بر عهده دارد، اما در متعادل کردن تأثیر استروژن، به ویژه در بافت رحم، نقش زیادی دارد.
تولید پروژسترون
پروژسترون عمدتاً توسط قسمت خاصی از تخمدان به نام کورپوس لوتئوم تولید می‌شود. کورپوس لوتئوم یا جسم زرد از فولیکولی ایجاد می‌شود که تخمک را در مرحله تخمک‌گذاری رها می‌کند. پس از تخمک‌گذاری، جسم زرد به صورت صعودی تولید پروژسترون را افزایش می‌دهد.
پروژسترون هورمون غالب در نیمه دوم یا مرحله لوتئال از چرخه قاعدگی زنانه است و نقش آن ادامه کار استروژن در آماده سازی لایه رحم برای بارداری است. اگر تخمک آزاد شده توسط اسپرم بارور شود و فرد باردار شود، تا حدود 10 هفته بارداری، جسم زرد به تولید پروژسترون ادامه می‌دهد. سپس، جفت انجام این کار را به دست می‌گیرد. اگر فرد باردار نشود، پس از آن جسم زرد از بین رفته، سطح پروژسترون کاهش می‌یابد، دوره قاعدگی آغاز می‌گردد و یک چرخه جدید قاعدگی آغاز می‌شود.
علاوه بر جسم زرد و جفت، پروژسترون نیز توسط تخمدان‌ها و غدد فوق کلیوی تولید می‌شود اما تا حدی کمتر.
پروژسترون برای بارداری سالم ضروری است
همانطور که در بالا توضیح داده شد، نقش پروژسترون در بارداری حتی قبل از کاشت تخم لقاح یافته نیز آغاز می‌شود.
پروژسترون برای دستیابی و حفظ یک حاملگی سالم آنقدر مهم است که در حدود 10 هفته، جفت تولید پروژسترون را برای باقی مانده بارداری به عهده می‌گیرد. تصور می‌شود پروژسترون دارای فعالیت ضد التهابی و تأثیر بر سیستم ایمنی بدن نیز می‌باشد. این کارکردهای پروژسترونی به محافظت از حاملگی زودرس در اثر سقط جنین کمک می‌کند و در مقابل از دست دادن بارداری بعدی و زایمان زودرس جلوگیری می‌کند.
برای برخی از زنان، ممکن است مصرف مکمل پروژسترون در دوران بارداری ضروری باشد.
اگر به کمک فناوری بارداری رخ داده باشد، احتمالاً به طور طبیعی تخمک‌گذاری انجام نشده است، بنابراین یک جسم زرد سالم برای تولید پروژسترون وجود نخواهد داشت. پزشک به احتمال زیاد نوعی از روش‌های پشتیبانی پروژسترون را به صورت شیاف واژینال، قرص یا با تزریق عضلانی توصیه می‌کند. این مکمل پروژسترون معمولاً تا حدود 10-12 هفته بارداری ادامه می‌یابد.
بیشتر بخوانید:
شیاف پروژسترون در بارداری و هر آنچه که باید در مورد آنها بدانید
اگر سابقه زایمان زودرس و یا پارگی زودرس غشاء در بارداری قبلی را وجود داشته باشد، ممکن است فرد کاندیدای استفاده از پروژسترون عضلانی برای کمک به پیشگیری از زایمان زودرس دیگر باشد. این موارد شامل تزریق هفتگی نوع خاصی از پروژسترون است که معمولاً از هفته 16 بارداری آغاز شده و تا هفته 36 بارداری ادامه می‌یابد.
پروژسترون و رشد سینه
پروژسترون نقش زیادی در رشد سینه‌ها دارد. پروژسترون با شروع بلوغ، رشد بافت سینه را تحریک می‌کند. در طی هر مرحله لوتئال، این بافت تحریک می‌شود، اما تا زمانی که بارداری صورت نگیرد پروژسترون کار آماده سازی سینه‌ها را برای تولید شیر و شیردهی کامل می‌کند.
تصور می‌شود افزایش چرخه غلظت پروژسترون و فعالیت در مرحله لوتئال چرخه قاعدگی علت ورم، درد و حساسیت سینه هاست که غالباً در مرحله لوتئال چرخه قاعدگی رخ می‌دهد. این درد پستان یا ماستالژی یک علامت شایع سندرم پیش از قاعدگی یا PMS می‌باشد.
پروژسترون و پروژستین: آیا آنها یکسان هستند یا متفاوت؟
پروژسترون هورمونی طبیعی است که توسط بدن و در درجه اول توسط کورپوس لوتئم یا همان جسم زرد تولید می‌شود. از آنجا که پروژسترون به سرعت از بدن حذف می‌شود، استفاده از پروژسترون به عنوان مکمل خوراکی، به ویژه اگر فقط در دوزهای کوچکتر مورد نیاز باشد، مشکل خواهد بود.
پروژسترون در مواقع خاصی مانند جلوگیری از زایمان زودرس یا برای حمایت از حاملگی زودرس پس از IVF استفاده می‌شود، اما به طور معمول به صورت عضلانی یا واژینال برای بهبود جذب توسط بدن انجام می‌شود. گاهی اوقات پروژسترون بسیار اندک به عنوان بخشی از رژیم جایگزینی هورمون یائسگی به صورت خوراکی تجویز می‌شود.
بیشتر برای غلبه بر مشکل جذب، یک فرم مصنوعی پروژسترون ایجاد شده است این همان چیزی است که به عنوان پروژستین شناخته می‌شود. با دستکاری ساختار شیمیایی پروژسترون طبیعی پروژستین‌های مصنوعی مختلفی ایجاد شده‌اند که روی گیرنده‌های هورمون پروژسترون در بدن عمل می‌کنند. پروژستین‌ها در همه داروهای ضد بارداری حاوی هورمون، استفاده می‌شوند از جمله:
- قرص ضد بارداری خوراکی
- ضد بارداری تزریقی
- دستگاه‌های کاشتنی پیشگیری از بارداری
- IUD حاوی پروژستین
بیشتر این پروژستین‌های مصنوعی از تستوسترون گرفته می‌شوند و بسته به نوع پروژسترون ممکن است فعالیت کمتری مانند تستوسترون داشته باشد. به عنوان مثال، پروژستین نسل سوم نسبت به نسل اول عملکرد آندروژنی یا تستوسترون کمتری خواهد داشت و باعث می‌شود که بر روی آکنه عملکرد بهتر داشته اما بر روی فعالیت جنسی تاثیر مطلوبی نداشته باشد.
نقش محافظتی از اندومتر رحم
عمل پروژسترون در لایه رحمی، در جایی است که واقعاً به عنوان وابسته به استروژن عمل می‌کند. در یک چرخه تخمک‌گذاری عادی که در آن بارداری صورت نمی‌گیرد، رشد و ریزش پوشش رحم با تعادل بین هورمون استروژن و پروژسترون کنترل می‌شود. اگر چنین شرایطی وجود دارد که تخمک‌گذاری رخ نمی‌دهد اما استروژن زیادی وجود دارد، این مورد در سندرم تخمدان پلی کیستیک و گاها چاقی به چشم می‌خورد، پزشک ممکن است استفاده از پروژستین را برای کمک به محافظت از لایه رحم و درمان هرگونه بیماری غیرطبیعی که ممکن است به خون‌ریزی رحم منجر شود، پیشنهاد کند.
پروژستین‌ها همچنین به طور معمول در بسیاری از گزینه‌های درمانی جایگزینی هورمون، برای مدیریت علائم یائسگی استفاده می‌شوند. در دوران یائسگی، بیشتر علائم ناخوشایند ناشی از کمبود استروژن است. جایگزینی استروژن به تنهایی این علائم را درمان کرده و از استخوان‌ها نیز محافظت می‌کند. با این وجود، اگر هنوز هم اندام رحم حفظ شده باشد، باید از پروژسترون یا پروژستین استفاده شود تا از رشد غیرطبیعی آندومتر رحمی جلوگیری شده و در نهایت به سرطان آندومتر منجر نگردد.
حساسیت پروژسترون و اختلال در فاز لوتئال
پروژسترون نیز مانند استروژن با مواد شیمیایی موجود در مغز در تعامل است تا بتواند حالات روحی و احساس کلی سلامتی را کنترل کند. روشی که در آن پروژسترون این عمل را انجام می‌دهد از طریق یکی از متابولیت‌های آن است، ترکیبی که به نام آلوپراگنانولون معروف است. آلوپراگنانولون روی گیرنده خاصی در مغز بنام گیرنده GABA عمل می‌کند. به طور معمول این ماده فعالیت‌های تشدید کننده اضطراب و کیفیت آرامش بخشی مانند عملکرد الکل و سایر داروهای آرام بخش مانند بنزودیازپین‌ها را از خود نشان می‌دهد. به همین دلیل ممکن است درست قبل از پریود یا در اوایل بارداری احساس خواب آلودگی یا کاهش انرژی تجربه گردد.
اما برای برخی از زنان، افزایش مرحله لوتئال در پروژسترون می‌تواند درجات مختلف اضطراب و آشفتگی ایجاد کند. اثرات مشابهی می‌تواند در برخی از پروژستین‌های مصنوعی بکار رفته در قرص‌های ضد بارداری هورمونی رخ دهد. تصور می‌شود که این واکنش متضاد به اثر آرام بخش معمولی پروژسترون ناشی از اختلال در نحوه پردازش زنان حساس به آلوپراگنانولون است.
چرا سطح پروژسترون تست می‌شود؟
دلایل زیادی وجود دارد که یک پزشک بخواهد سطح پروژسترون را از طریق آزمایش مورد بررسی قرار دهد. برخی از آنها عبارتند از:
- تعیین زمان تخمک‌گذاری شخص
- ارزیابی علل اساسی ناباروری
- تعیین اینکه سقط جنین یا حاملگی خارج رحمی رخ داده یا نه
- ارزیابی افراد با بارداری پرخطر یا افرادی که در دوران بارداری پروژسترون مصرف می‌کنند
- مدیریت و تنظیم دلایل خون‌ریزی غیرطبیعی رحم
- تشخیص اختلالات غده آدرنال
تداخل دارویی
پروژسترون و استروژن هر دو هورمون هستند. آنها اغلب عملکرد یکدیگر را تکمیل می‌کنند. پروژسترون می‌تواند برخی از عوارض جانبی استروژن و یا حتی اثرات مفید استروژن را کاهش دهد. مصرف پروژسترون همراه با استروژن ممکن است باعث ایجاد حساسیت بیشتر سینه‌ها گردد.
آیا باید نگران کاهش پروژسترون باشید؟
پروژسترون در سال‌های باروری اهمیت ویژه‌ای دارد. اگر به اندازه کافی پروژسترون وجود نداشته باشد، ممکن است در بارداری یا طول مدت حاملگی مشکلاتی به وجود بیاید.
بعد از اینکه یکی از تخمدان‌ها تخمکی آزاد کرد، سطح پروژسترون باید افزایش یابد. پروژسترون به ضخیم شدن رحم و پیش‌بینی دریافت تخمک بارور شده کمک می‌نماید. اگر به اندازه کافی رحم ضخیم نباشد، تخمک در آن کاشته نمی‌شود.
علائم کاهش پروژسترون در زنانی که باردار نیستند شامل موارد زیر است:
پروژسترون پایین ممکن است باعث خون‌ریزی غیرطبیعی رحم در زنانی که باردار نیستند. دوره‌های نامنظم یا از دست رفتن قاعدگی ممکن است نشان دهنده عملکرد ضعیف تخمدان‌ها و پروژسترون کم را نشان دهد.
اگر بارداری صورت گیرد، برای حفظ رحم تا زمان تولد نوزاد، هنوز به وجود پروژسترون نیاز است. بدن باعث افزایش این پروژسترون می‌شود و این باعث برخی از علائم حاملگی از جمله حساسیت به پستان و حالت تهوع می‌شود. اگر سطح پروژسترون خیلی پایین باشد، ممکن است رحم نتواند نوزاد تا مرحله خر حمل نماید.
در دوران بارداری علائم کم پروژسترون شامل لکه بینی و سقط جنین است. پروژسترون پایین ممکن است نشان دهنده بارداری خارج رحمی باشد. این می‌تواند منجر به سقط جنین یا مرگ جنین شود. بدون پروژسترون برای تکمیل آن، استروژن ممکن است هورمون غالب شود. این حالت ممکن است علائمی از جمله موارد زیر را ایجاد نماید:
- افزایش وزن
- کاهش فعالیت جنسی، نوسانات خلقی و افسردگی
- PMS یا سندرم پیش از قاعدگی، چرخه قاعدگی نامنظم، خون‌ریزی شدید
- حساسیت سینه‌ها، سینه‌های فیبروکیستیک
- فیبروئیدها
- مشکلات کیسه صفرا
اثرات پروژسترون بالا
سطح بالای پروژسترون معمولاً هیچ عوارض منفی بر سلامتی ندارد. به عبارتی داشتن سطح بالای پروژسترون هیچ تأثیر منفی بر سلامتی نخواهد گذاشت. سطح پروژسترون به طور طبیعی در دوران بارداری به سطح بالایی می‌رسد.
در حقیقت، پروژسترون در داروهای ضد بارداری خوراکی وجود دارد زیرا می‌تواند مانع از تخمک‌گذاری گردد.
درمان‌های خانگی افزایش پروژسترون
داروهای طبیعی برای افزایش سطح پروژسترون پایین شامل موارد زیر است:
- میزان ویتامین‌های گروه B و C را که برای حفظ سطح پروژسترون لازم هستند، افزایش می‌دهد.
- غذاهای حاوی مقادیر بیشتر روی، مانند صدف را افزایش دهید.
- سطح استرس را کنترل کنید، زیرا بدن هنگام استرس، کورتیزول را به جای پروژسترون آزاد می‌کند.
پروژسترون به طور کلی در زنانی که علائم یائسگی ناشی از عدم تعادل هورمونی را تجربه می‌کنند را به صورت مکمل تجویز نمی‌شود. این امر به این دلیل است که علائم یائسگی بیشتر ناشی از سطح پایین استروژن است.
جایگزینی هورمونی خطرات زیادی به همراه دارد، بنابراین مهم است که در مورد آنها با پزشک خود صحبت کنید. داروهای تجویزی وجود دارد که فرموله شده‌اند تا همانند هورمون‌های طبیعی که در بدن ظاهر می‌شوند، عمل نمایند. این موارد گاهی اوقات "هورمون‌های بیولوژکی یا زیست شناختی" نامیده می‌شوند. اگرچه ممکن است این موارد مطلوب‌تر به نظر برسند، اما خطرات مشابه با سایر فرمول‌های تجویزی نیز ندارند.
منابع:
فاطمه قربانی
فاطمه قربانی هستم، لیسانس ژنتیک، به علوم نوین پزشکی و ایمونولوژی علاقمندم. از شما دوست گرامی بخاطر مطالعه این مقاله و همچنین مجموعه تریتا بخاطر فرصت انتشار مطالبم در راستای کمک به ارتقای دانش کمال تشکر دارم. شاد باشید و سلامت
my name is Fatemeh Ghorbani, I have a B.S in genetics and interested in immunology and medical science. I believe that, even into the smallest acts, should be put our heart, mind and soul. Thank you for reading my article
