هورمون دوپامین چیست و چه عملکردی در بروز احساسات دارد؟

هورمون دوپامین چیست؟

دوپامین نوعی انتقال دهنده عصبی است. بدن این هورمون را می‌سازد و سیستم عصبی از آن برای ارسال پیام بین سلول‌های عصبی استفاده می‌کند. به همین دلیل است که گاهی اوقات پیام‌رسان شیمیایی خوانده می‌شود.

دوپامین در چگونگی ایجاد احساس لذت نقش دارد. این بخش بزرگی از توانایی منحصر به فرد بشر در تفکر و برنامه‌ریزی است. هورمون دوپامین به ما کمک می‌کند تا تلاش کنیم، تمرکز کنیم و چیزهای جالب را بیابیم. بدن انسان هورمون دوپامین را چهار مسیر اصلی مغز منتشر می‌کند. همانند سایر سیستم های بدن، تا زمانی که مشکلی ایجاد نشود، متوجه آن نمی‌شوید و یا شاید حتی در مورد آن چیزی ندانید.

مقادیر خیلی زیاد یا خیلی کم از آن می‌تواند منجر به طیف گسترده‌ای از مشکلات بهداشتی شود. برخی از آن‌ها مانند بیماری پارکینسون جدی هستند. مشکلات دیگر ممکن است کمی خفیف‌تر باشند.

مکانیسم اثر دوپامین

این هورمون از طریق یک فرآیند دو مرحله‌ای در مغز ساخته می‌شود. ابتدا اسید آمینه تیروزین را به ماده‌ای بنام دوپا و سپس به دوپامین تبدیل می‌کند. این هورمون می‌تواند بر روی بسیاری از عملکردهای فیزیکی و رفتاری تاثیر بگذارد، مانند:

1. یادگیری
2. انگیزه
3. ضربان قلب
4. عملکرد رگ‌های خونی
5. عملکرد کلیه
6. شیردهی
7. خواب
8. رفتار
9. توجه
10. کنترل حالت تهوع و استفراغ
11. پردازش درد
12. تحرک

نقش دوپامین در سلامت روان

دشوار است که بخواهیم عمده اختلالات و مشکلات بهداشت روان را به این ماده نسبت دهیم. اما غالب آن‌ها به مقادیر بیش از حد زیاد و یا کم این ماده در بخش‌های مختلف مغز مربوط هستند. به عنوان مثال:

1- جنون جوانی:

دهه‌ها قبل، محققان معتقد بودند که علائم این بیماری ناشی از فعالیت بیش از حد سیستم دوپامین است. اکنون می‌دانیم که بعضی از این موارد به دلیل زیاد بودن این ماده شیمیایی در قسمت‌های خاصی از مغز یا به اصطلاح عامیانه‌تر افزایش دوپامین است. که شامل توهم و خیال بوده و کمبود آن در قسمت‌های دیگر می‌تواند علائم مختلفی از جمله عدم انگیزه و رغبت ایجاد کند.

2- بیش فعالی:

هیچ کس با اطمینان نمی‌داند چه چیزی باعث اختلال کمبود توجه یا بیش فعالی (ADHD) می‌شود. برخی تحقیقات نشان می‌دهد که ممکن است به دلیل کمبود دوپامین باشد. این امکان وجود دارد که این مشکل به دلیل مشکلات ژن‌ها رخ می‌دهند. داروی تجویزی برای ADHD با عنوان متیل فنیدید (ریتالین) با تقویت دوپامین عمل می‌کند.

3- سوء مصرف مواد و اعتیاد:

داروهایی مانند کوکائین می‌توانند باعث افزایش زیاد و سریع دوپامین در مغز شوند. این سیستم پاداش‌دهی طبیعی مغز در مقیاسی بزرگ‌تر می‌باشد. اما مصرف مکرر مواد مخدر نیز آستانه این نوع لذت را بالا می‌برد. این بدان معناست که برای بدست آوردن همان سطح از لذت باید مقادیر بیشتری مصرف کنید.

در همین حال، داروها بدن را قادر به تولید دوپامین به طور طبیعی می‌کنند. هنگامی که بی‌هوش هستید، این امر باعث پایین آمدن احساسات می‌شود.

نقش دوپامین در سایر بیماری‌ها

هورمون دوپامین هم‌چنین نقش کلیدی را در بیماری‌هایی که به سلامت روان مرتبط نیستند نیز بازی می‌کند. یکی از این موارد بیماری پارکینسون است. مورد دیگر چاقی است که انجمن پزشکی آمریکا در سال 2013 آن را به عنوان یک بیماری طبقه‌بندی کرده است.

1- بیماری پارکینسون:

دوپامین نورون‌های موجود در مغز را قادر به برقراری ارتباط و كنترل حركت می‌كند. در پارکینسون، یک نوع نورون به طور پیوسته تخریب می‌شود. بنابراین دیگر سیگنالی برای ارسال وجود ندارد، بدن دوپامین کمتری ایجاد می‌کند.

عدم تعادل شیمیایی باعث علائم جسمی می‌شود. این موارد شامل لرزش، سختی، کندی حرکت خود به خود، تعادل ضعیف و هماهنگی ضعیف است. پزشکان این علائم را با داروهایی که سطح این ماده شیمیایی را افزایش می‌دهد، درمان می‌کنند.

2- چاقی:

در بیشتر مواقع، اگر کالری بیشتری نسبت به سوختن وجود داشته باشد، وزن بیشتری ایجاد می‌گردد. بنابراین چرا افراد چاق نمی‌توانند به راحتی غذا بخورند و لاغر شوند؟ جواب چندان ساده نیست. آن‌ها ممکن است با موانعی روبرو شوند که دیگران چنین حالتی را تجربه نکنند.

آن‌ها می‌توانند در سیستم پاداش طبیعی خود مشکل داشته باشند. این حالت می‌تواند بر میزان غذای مصرفی قبل از احساس رضایت آن‌ها تأثیر بگذارد. مطالعات تصویربرداری نشان می‌دهد که در افراد مبتلا به این بیماری، بدن ممکن است به اندازه کافی دوپامین و یک هورمون موثر دیگر یعنی سروتونین آزاد نکند.

دوپامین می‌تواند نجات دهنده زندگی باشد

این ماده شیمیایی معمولاً نقش ثانویه‌ای در بدن دارد، اما در برخی شرایط پزشکی، به معنای واقعی کلمه نجات‌دهنده است. پزشکان از دوپامین تجویز شده (اینوتروپین) برای درمان برخی از موارد استفاده می‌کنند مانند:

• فشارخون پایین
• برون ده قلبی ضعیف (زمانی که قلب خون کافی پمپاژ نمی‌کند)
• جریان خون ضعیف به اندام‌های حیاتی
• برخی موارد شوک سپتیک

عوارض احتمالی در هر دارویی وجود دارد، حتی اگر تحت نظارت مستقیم مصرف شود. موارد اصلی مرتبط با عوارض دوپامین زیاد عبارتند از:

• آریتمی یا ضربان قلب نامنظم
• ضربان قلب سریع‌تر
• مشکلات تنفسی
• درد قفسه سینه
• تهوع و استفراغ
• سردرد

از آنجا که بسیاری از داروها با این دارو تداخل دارند، مهم است که پزشک از تمامی داروهای مصرفی اطلاع داشته باشد.

علائم کمبود دوپامین

علائم کمبود دوپامین به دلایل اصلی ایجاد کننده آن بستگی دارد. به عنوان مثال، فرد مبتلا به بیماری پارکینسون به دلیل استفاده از دارو، علائم بسیار متفاوتی را از شخصی که به پایین بودن سطح دوپامین دچار می‌باشد، تجربه خواهد کرد.

برخی علائم و نشانه‌های بیماری مربوط به کمبود دوپامین در بدن عبارتند از:

• گرفتگی عضلات، اسپاسم یا لرزش
• دردها
• سفتی در عضلات
• از دست دادن تعادل
• یبوست
• خوردن و بلع مشکل
• کاهش وزن یا افزایش وزن
• بیماری رفلاکس معده به مری (GERD)
• پنومونی مکرر
• مشکل در خواب یا اختلالات خواب مانند به هم ریختن خواب
• کمبود انرژی
• عدم توانایی در تمرکز
• حرکات کند یا صحبت کندتر از حد معمول
• احساس خستگی
• احساس بی‌انگیزگی
• احساس غیرقابل توضیح غمگینی یا اشک‌آور
• نوسانات خلقی
• احساس ناامیدی
• اعتماد به نفس پایین
• احساس گناه کردن
• احساس اضطراب
• افکار خودکشی یا افکار خودآزاری
• فعالیت جنسی کم
• توهم
• هذیان
• عدم بینش یا خودآگاهی

آزمایش دوپامین

هیچ روش قابل اطمینان برای اندازه‌گیری مستقیم میزان دوپامین در مغز افراد وجود ندارد. چند روش غیرمستقیم برای تعیین عدم تعادل سطح دوپامین در مغز وجود دارد. پزشکان می‌توانند تراکم نقل و انتقالات دوپامین را که ارتباط مثبت با سلول‌های عصبی که از دوپامین استفاده می‌کنند، اندازه‌گیری کنند.

این آزمایش شامل تزریق یک ماده رادیواکتیو است که به انتقال دهنده‌های دوپامین متصل می‌شود، که پزشکان می‌توانند با استفاده از دوربین آن را اندازه‌گیری کنند. پزشک با بررسی علائم، فاکتورهای سبک زندگی و سابقه پزشکی تعیین می‌کند که آیا این شرایط به میزان کم دوپامین مرتبط است یا خیر.

درمان کمبود دوپامین

درمان این حالت بستگی به علت اصلی ایجاد کننده آن خواهد داشت. اگر فردی به بیماری روانی مانند افسردگی یا اسکیزوفرنی مبتلا باشد، پزشک ممکن است برای کمک به کنترل علائم داروهایی تجویز کند. این داروها ممکن است شامل داروهای ضد افسردگی و تثبیت کننده خلقی باشد.

دو داروی دوپامین یعنی روپینیرول (Ropinirole) و پرامیپکسول (pramipexole) می‌توانند سطح دوپامین را تقویت کنند و اغلب برای معالجه بیماری پارکینسون تجویز می‌شوند. معمولاً لوودوپا (Levodopa) هنگام تشخیص اولین بار پارکینسون تجویز می‌شود.

سایر درمان‌های کمبود دوپامین ممکن است شامل موارد زیر باشد:

1. مشاوره
2. تغییر در رژیم و سبک زندگی
3. درمان جسمی برای سفتی عضلات و مشکلات حرکتی

مکمل‌های تقویت کننده ویتامین D، منیزیم و اسیدهای چرب ضروری امگا 3 نیز ممکن است به افزایش سطح دوپامین کمک کنند، اما در مورد این که آیا این مواد کارآیی لازم را دارند یا خیر، باید تحقیقات بیشتری انجام شود.

هم‌چنین فعالیت‌هایی که باعث می‌شود فرد احساس خوشبختی و آرامش کند باعث افزایش سطح دوپامین می‌شود. این موارد ممکن است شامل ورزش، ماساژ درمانی و مراقبه باشد.

دوپامین و سروتونین

دوپامین و سروتونین هر دو ماده شیمیایی موجود در بدن هستند که در روحیه و احساس خوشی فرد نقش دارند. سروتونین بر روحیه و احساسات فرد و هم‌چنین الگوهای خواب، اشتها، دمای بدن و فعالیت هورمونی مانند چرخه قاعدگی تأثیر می‌گذارد.

برخی محققان معتقدند که سطوح پایین سروتونین در ایجاد افسردگی مشارکت می‌کند. رابطه بین سروتونین و افسردگی و سایر اختلالات خلقی پیچیده و بعید است که ناشی از عدم تعادل سروتونین به تنهایی می‌باشد.

علاوه بر این، دوپامین بر نحوه حرکت شخص تأثیر می‌گذارد، اما هیچ ارتباط مشخصی با نقش سروتونین در تحرک وجود ندارد.

منابع:

1. https://www.medicalnewstoday.com/articles/320637
2. https://www.webmd.com/mental-health/what-is-dopamine#1