کم خونی آپلاستیک؛ عوامل موثر در شکل‌گیری و علائم آن

کم خونی آپلاستیک شرایطی است که به ندرت پیش می‌آید، اما در صورت بروز می‌تواند به مسئله‌ای جدی بدل شود. این نوع کم خونی در هر سنی می‌تواند ایجاد شود. کم خونی آپلاستیک می‌تواند به صورت ناگهانی یا به صورت تدریجی ایجاد شود و با گذر زمان تشدید شود. روش درمان این نوع از کم خونی می‌تواند شامل مصرف دارو، انتقال خون و یا پیوند مغز استخوان باشد.

علائم کم خونی آپلاستیک

1. احساس خستگی به طور مداوم
2. سختی در تنفس
3. ضربان قلب شدید و یا بی‌نظم
4. پوست رنگ پریده
5. ابتلا به بیماری‌های عفونی به صورت مکرر و با دوره‌های طولانی
6. کبود شدن سریع بدن در پی ضربات ساده
7. خون‌ریزی از بینی یا لثه
8. خون‌ریزی طولانی پس از ایجاد بریدگی
9. راش پوستی
10. سرگیجه
11. سردرد

کم خونی آپلاستیک می‌تواند طی چند هفته یا چند ماه به تدریج پیشرفت کند، یا می‌تواند بسیار سریع اتفاق بیافتد. این بیماری گاهی می‌تواند به شکلی ساده بروز کند، اما در بیشتر مواقع شکلی مزمن یا شدید دارد و می‌تواند منجر به مرگ شود.

علل ایجاد کم خونی آپلاستیک

کم خونی آپلاستیک زمانی به وجود می‌آید که مغز استخوان شما دچار آسیب شده باشد، که در این صورت دیگر قادر به ساخت گلبول‌های قرمز نمی‌باشد، یا میزان تولید را به مقدار زیادی کاهش می‌دهد. مغز استخوان یک بخش قرمز رنگ، با بافت اسفنجی و در بخش میانی استخوان‌های شما است که وظیفه ساخت سلول‌های بنیادی را بر عهده دارد. این سلول‌ها سپس تبدیل به سلول‌های دیگر می‌شوند. سلول‌های بنیادی در مغز استخوان سلول‌های خون را ایجاد می‌کنند، این سلول‌ها شامل گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید، و پلاکت‌ها هستند.

در کم خونی آپلاستیک، از مغز استخوان با نام آپلاستیک یا هایپوپلاستیک یاد می‌شود، به معنی فاقد سلول‌های خونی (آپلاستیک) یا دارای میزان کمی از سلول‌های خون (هایپوپلاستیک). عواملی که می‌توانند باعث ایجاد آسیب موقت یا دائم به مغز استخوان شوند و به این ترتیب بر تولید سلول‌های خونی تاثیر بگذارند عبارتند از:

1- اشعه درمانی و شیمی درمانی

این‌ها از انواع درمان‌هایی هستند که در مقابله با سرطان به کار گرفته می‌شوند. استفاده از این روش‌ها اگرچه باعث از بین رفتن سلول‌های سرطانی می‌شود، می‌تواند بر سلول‌های سالم، از جمله سلول‌های مغز استخوان، نیز تاثیر بگذارد. کم خونی آپلاستیک می‌تواند یکی از عوارض جانبی موقت این شیوه‌های درمانی باشد.

2- قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی

قرارگیری در معرض مواد شیمیایی سمی، مثل موادی که در ترکیبات آفت‌کش‌ها و حشره‌کش‌ها استفاده می‌شوند، ممکن است باعث ایجاد کم خونی آپلاستیک شود. قرار گرفتن در معرض بنزِن (یکی از ترکیبات گازوئیل) نیز ارتباط مستقیمی با ابتلا به کم خونی آپلاستیک دارد. این نوع کم خونی می‌تواند خود به خود برطرف شود، در صورتیکه از قرارگیری مجدد و مداوم در برابر این مواد اجتناب کنید.

3- استفاده از برخی داروها

برخی از داروها، مثل داروهایی که برای درمان آرتریت روماتوئید استفاده می‌شوند و هم‌چنین برخی از آنتی بیوتیک‌ها، می‌توانند باعث ایجاد کم خونی آپلاستیک شوند.

4- بیماری‌های خودایمنی

در برخی بیماری‌های خودایمنی، که در آن سیستم ایمنی به سلول‌های سالم خودی حمله می‌کنند، کم خونی آپلاستیک می‌تواند بروز کند. به این صورت که سیستم ایمنی، سلول‌های بنیادی در مغز استخوان را مهاجم تلقی می‌کنند و به آن‌ها حمله می‌کنند.

5- برخی عفونت‌های ویروسی

عفونت‌های ویروسی که بر مغز استخوان تاثیر می‌گذارند می‌توانند در ایجاد کم خونی آپلاستیک در برخی افراد نقش داشته باشند. ویروس‌هایی که می‌توانند این تاثیر را بر مغز استخوان داشته باشند عبارتند از: ویروس‌های ایجاد کننده انواع هپاتیت، اپستین-بار، سیتومگالوویروس، پاروویروس B19 و ویروس HIV.

6- بارداری

کم خونی آپلاستیک که در دوران بارداری ایجاد می‌شود می‌تواند مربوط به یک مشکل خودایمنی باشد، یعنی سیستم ایمنی شما طی دوران بارداری به سلول‌های مغز استخوان حمله می‌کنند.

7- عوامل ناشناخته

در بسیاری از موارد، پزشکان قادر به تشخیص علت ایجاد کم خونی آپلاستیک نمی‌باشند، که در این صورت به آن کم خونی آپلاستیک ایدیوپاتیک می‌گویند.

شباهت کم خونی آپلاستیک با سندرم میولودیس پلاستیک

کم خونی آپلاستیک می‌تواند با سندرم میولودیس پلاستیک اشتباه گرفته شود. در این گروه از بیماری‌ها، مغز استخوان سلول‌های خونی جدید تولید می‌کند، اما آن‌ها شکل مشخصی ندارند و نمی‌توانند به سلول‌های مورد نیاز بدن تبدیل شوند.

مغز استخوان در شرایط سندرم میولودیس پلاستیک، گاهی هایپرپلاستیک خوانده می‌شود، یعنی پر شده از سلول‌های خونی. اما برخی از افراد مبتلا به این سندروم دارای مغز استخوان خالی هستند، این همان شرایطی است که در آن این سندرم با کم خونی آپلاستیک اشتباه گرفته می‌شود.

ارتباط کم خونی آپلاستیک با سایر بیماری‌های نادر

برخی از افراد مبتلا به کم خونی آپلاستیک دارای یک بیماری نادر دیگر به نام هموگلوبینوریا ناکتورنال پاروکسیسمال هستند. این بیماری باعث می‌شود گلبول‌های قرمز خون به سرعت شکسته شوند و از بین بروند. این بیماری می‌تواند منجر به بروز کم خونی آنوپلاستیک شود، یا به صورت برعکس، کم خونی آپلاستیک منجر به بروز بیماری  هموگلوبینوریا ناکتورنال پاروکسیسمال شود.

هم‌چنین کم خونی فانکونی یک بیماری وراثتی نادر است که منجر به بروز کم خونی آپلاستیک می‌شود. نوزادانی که با این بیماری متولد می‌شوند دارای جثه کوچک‌تر از حد معمول هستند و دارای برخی از نقایص مادرزادی، مثل نقص عضو، می‌باشند. کم خونی فانکونی از طریق آزمایش خون قابل تشخیص است.

عواملی که احتمال ایجاد کم خونی آپلاستیک را افزایش می‌دهد

همانطور که گفته شد، کم خونی آپلاستیک به ندرت در افراد ایجاد می‌شود، عواملی که می‌توانند شانس ابتلا به آن را افزایش دهند عبارتند از:

1. درمان سرطان به روش اشعه درمانی و شیمی درمانی با دُز بالا
2. قرارگیری در معرض مواد شیمیایی سمی
3. مصرف برخی داروها، مثل کلرامفنیکل که برای درمان عفونت‌های باکتریایی به کار می‌رود و ترکیبات حاوی طلا که برای درمان آرتریت روماتوئید به کار می‌روند
4. برخی بیماری‌های خونی، بیماری‌های خودایمنی، و عفونت‌های جدی
5. در موارد نادر، بارداری

جلوگیری از ایجاد کم خونی آپلاستیک

به طور کلی، در برابر کم خونی آپلاستیک روش موثر و پیشگیرانه‌ای وجود ندارد. اما اجتناب از قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی سمی، مثل حشره‌کش‌ها، علف‌کش‌ها، حلال‌های ارگانیگ، رنگ‌بَرها و سایر مواد شیمیایی می‌تواند احتمال ابتلا به این نوع کم خونی را در شما کاهش دهد.

منابع:

1. https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/aplastic-anemia/symptoms-causes/syc-20355015